მიხეილ თუმანიშვილი ოზურგეთიდან, გურიის რესპუბლიკის ერთ-ერთი ლიდერი

    ეს პოსტი ეხება ოზურგეთში დაბადებულ მიხეილ თუმანიშვილს, რომელიც მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა 1900-იანი წლების გურიის გლეხთა მოძრაობაში, რომელიც გურიის რესპუბლიკის სახელითაა ცნობილი. მიხეილის შვილიშვილი, ჯორჯო თუმანიშვილი, იტალიაში ცხოვრობს. მასთან მიმოწერით შევძელი მიხეილის და მისი ოჯახის შესახებ ზოგიერთი ცნობის შეგროვება

როგორ მოხვდნენ თუმანიშვილები გურიაში

    ოზურგეთში მცხოვრებ კათოლიკე თუმანიშვილებს ახსენებენ შედარებით მოკლედ თედო სახოკია („მოგზაურობანი“, 1897) და უფრო ვრცლად ზაქარია ჭიჭინაძე („ქართველ კათოლიკეთა ვაჭრობა“, 1905). მათი ცნობების მიხედვით XIX საუკუნის დასაწყისში ახალციხიდან გადმოსული თუმანიშვილები დასახლდნენ გურიაში ვაჭრობის გამართვის მიზნით. ქართველი კათოლიკე ვაჭრების ოჯახები, მათ შორის თუმანიშვილი,  1830-იან წლებში ცხოვრობდნენ დვაბზუში (ქველი ჩხატარაიშვილი, გურიის სამთავროს შეერთება რუსეთთან, 1986). 1838 წელს დაიხურა დვაბზუს ბაზრობა და გადატანილ იქნა ოზურგეთში.

ალექსანდრე თუმანიშვილის ოჯახი    

    მიხეილი დაიბადა ოზურგეთში ალექსანდრე თუმანიშვილისა და ელისაბედ მეფისაშვილის ოჯახში.  ალექსანდრე თომას ძე თუმანიშვილის ოჯახი შეძლებული იყო, ფლობდა დიდ მამულს საძოვრებითა და კაკლისა და წაბლის ტყეებით, ჰქონდა საწყობები, ეწეოდა საფრანგეთთან ვაჭრობას, ხის სამშენებლო მასალის ექსპორტს და ფაიფურის და მინის ნაწარმის იმპორტს. მათი დიდი სახლი მუდამ სტუმრებით იყო სავსე. ალექსანდრეს ჰყავდა ძმები მიხეილი და იოსები. თედო სახოკია, ახსენებს ოზურგეთელ კათოლიკე ი. თუმანიშვილის ბაღს, რომელიც ერთადერთია ქალაქში, რომელსაც კულტურა და პატრონის ხელი ეტყობაო. 

მამა ალექსანდრე თუმანიშვილი (გ. 1914 ბათუმი) 

დედა ელისაბედ მეფისაშვილი, (დ. 1849 - გ. 1919, ბათუმი)

    ალექსანდრეს უფროსი ვაჟი იყო მიხეილი, შემდეგები საშა, ვასო და ფრანცი და სოფიო. მხოლოდ მიხეილს ჰყავდა შვილები: მარუსია (დ. 1900), ირაკლი (დ. 1914) და თამარა (დ. 1917).

    ალექსანდრე თუმანიშვილს და მის ძმას, იოსებს 1886-1888 წლებში ქუთაისის სათავადაზნაურო ბანკში დაგირავებული ჰქონდათ ორი სახლი (ორსართულიანი და ხის ერთსართულიანი) და 163 კვადრატული საჟენი მიწა ლეხოურის ქუჩაზე. (ივერია N82, 1886, ივერია N78, 1888) მარუსიას მოგონებების მიხედვით მათი სახლი იდგა სიმაღლეზე და ყველა სხვა სახლს ზემოდან უყურებდა, ხოლო ბაღი ეშვებოდა მთავარ ქუჩამდე. სახლის უკან იყო ბაღი და ბოსტანი; უფრო შორს თავლები და დამხმარე ნაგებობა ნავთის, შეშის, თივისა და ჩალის შესანახად. 

    სახლი მდებარეობდა სერზე, ლეხოურის (დღევანდელი თაყაიშვილის) ქუჩაზე. ის ახლოს იდგა ოზურგეთის კათოლიკურ ეკლსიასთან. კათოლიკური ეკლესიის მდებარეობის შესახებ იხ. ცალკე პოსტი. თუმანიშვილის ორსართულიანი სახლი ოზურგეთში ერთ-ერთ საუკეთესო სახლად მიიჩნეოდა (ცნობის ფურცელი 26 იანვარი, 1906)

მიხეილ თუმანიშვილი

    მიხეილ თუმანიშვილი დაიბადა 1868 წლის 17 ოქტომბერს.  ოზურგეთში. იყო იურისტი, ჟურნალისტი და ფარმაცევტი. მან გახსნა პირველი აფთიაქი ხვარბეთის სასოფლო საზოგადოებაში, ნატანების რკინიგზის სადგურისკენ მიმავალ გზაზე. მას ასევე ჰქონდა სეზონური აფთიაქი გომში, რომელიც ივნისიდან შემოდგომის შუამდე ფუნცქიონირებდა და გომისმთაზე მიმავალ მწყემსებს ემსახურებოდა. საჭიროების შემთხვევაში დასახმარებლად ჩამოდიოდა მისი ძმა საშა, რომელიც ბათუმში ეწეოდა სამედიცინო პრაქტიკას.  ჰქონდათ სახლი გომისმთაზე და მჭიდრო მეგობრული ურთიერთობა აჭარელ მემთეურებთან.
    1890-1893 წლებში, სავარაუდოდ, მონაწილეობდა ადგილობრივ სამოყვარულო სათეატრო დადგმებში, რომლების საქალებო სკოლის შენობაში იმართებოდა.
    1900 წელს შეეძინა პირველი შვილი, მარუსია. 1902 წლიდან ის იყო ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების ნამდვილი წევრი, ოზურგეთის განყოფილების წევრი. 
    ოზურგეთის სახლში ერთად ცხოვრობდნენ ალექსანდრე და ელისაბედი, მათი შვილები მიხეილი და სოფია, მიხეილის შვილი მარუსია, მიხეილის ძიძა, რომელის ოჯახის წევრად მიიჩნეოდა, და მოსამსახურეები. მათთან ცხოვრობდა ან ოჯახთან ერთად დიდ დროს ატარებდა ექიმი გიორგი ჭოღოშვილი.

ზაქარია ჭიჭინაძე მიხეილ თუმანიშვილის შესახებ

    „მიხეილ ალექსანდრეს ძე თუმანიშვილი. საუკეთესო მამულისშვილთაგანია. განათლებულია კარგად, დროის შესაფერად. დაბადებულია ოზურგეთში. ამის წინაპარნი ოზურგეთში XIX საუკუნის დამდეგს არიან გადასახლებულნი. გურიელების წინაშე ამათ კაი ხმა და გავლენა აქვნდათ. მიხეილ ალექსანდრეს ძე დღეს ბათუმში ცხოვრებს, შრომას იღებს ყველა საზოგადო საქმეებში. იქით არ გაკეთებულა ერთი რამე საზოგადო საქმე, რომ იქ მიხეილ ალექსანდრეს ძეს მონაწილეობა არ მიეღოს. ყველა საქმეში იგი დაუზარებელია და ნამეტურ სამშობლო ქვეყნის საქმეთა სამსახურის წინაშე. ამით იგი დაუზარებელია და სამაგალითო კაცად კაცი, ზედ მიწევნით მცოდნეა ქართულის საქმეების, ქართული მწიგნობრობის. ყველა ასეთ საქმეში იღებს მონაწილეობას, გურიას და ბათუმში არ დაარსებულა არც ერთი საზოგადო საქმე, რომ იქ მიხეილს მონაწილეობა არ მიეღოს. ნამეტურ მონაწილეობას იღებს საქველმოქმედო წარმოდგენათა მართვაში, ოზურგეთის სამოქალაქო საქმეების გამგეობაში, სკოლების მართვაში, წერა-კითხვის სამართველოსთვის სასარგებლო საქმეების მართვაში, ქართველ მაჰმადიანებში წიგნების ვრცელების საქმეში და ბევრიც კიდეც სხვათა ენით მოუთვლელნი უკეთებია და გააკეთებს კიდევაც. შეუძლებელია რომ ჩვენ ასეთ პირთა ყველა საქმენი დაწვრილებით ავნუსხოთ.“

ძმები და და

ძმები თუმანიშვილები: მარცხნიდან მარჯვნივ მიხეილი, ვასო, საშა და ფრანცი

    მიხეილის ძმა ალექსანდრე (საშა) იყო ექიმი. დაიბადა 1874 წელს. 1901 წელს დაამთავრა კიევის უნივერსიტეტის სამედიცინო ფაკულტეტი. იყო კურორტოლოგი და ფიზიოთერაპევტი. ქშწკგს-ის წევრთა ბაზის მიხედვით 1906 წლიდან იყო ქშწკგს ნამდვილი წევრი, 1910-1917 წლებში ბათუმის განყოფილების წევრი. იყო აჭარის ასსრ დამსახურებული ექიმი. ფიზიოთერაპიული კაბინეტის დამაარსებელი და ხელმძღვანელი ქ. ბათუმში, მედიცინის დოქტორი. გარდაიცვალა 1941 წელს. დაკრძალულია ოზურგეთში.

    ვასო თუმანიშვილი იყო რკინიგზის ნაფიცი ვექილი, ცხოვრობდა თბილისში. მასთან ცხოვრობდა ისიდორე გვარჯალაძე (შემდგომში ცნობილი ენათმეცნიერი) 1912 წლის განმავლობაში, სანამ წავიდოდა მიხეილთან ნიცაში. მარუსიას მოგონებების მიხედვით, გვარჯალაძე იყო თუმანიშვილების ტყის მცველის შვილი. ვასილ ა–ს ძე თუმანიშვილი დაფიქსირებულია ქშწკგს-ის წევრთა ბაზაში, როგორც ქუთაისის განყოფილების წევრი 1902 წლიდან.

    „ვასილი ალექსანდრეს ძე თუმანიშვილი. ოზურგეთელი. უმაღლესად განათლებული ქართველი, საუკეეთესო მამულისშვილი, დიდი გულ შემატკივარი ქართულ საქმეების, ზედ მიწევნით მცოდნე ჩვენის საზოგადოებრივი მოძრაობის, ჩვენის საქმეების, კარგი, ჩინებული მწიგნობარია, ყოველ ნაირად მომზადებული და მასთან დაუღლელი ჭეშმარიტ მშრომელიც. მსახურებს ქუთაისის თავად-აზნაურთა ბანკში დამფასებლად და ირიცხება ერთს უშესანიშნავეს ადამიანად. ჯერედ ახალგაზრდა არის და ეხლავ მამულისშვილობით გახლავსთ ქებული“ (ზაქარია ჭიჭინაძე)

    ფრანცი (დ. 20 აპრილი, 1870) 1889 წლის 10 აგვისტოს დაამთავრა ალექსანდროვსკოეს სამხედრო სკოლა, განაწესეს ბაქოს 153-ე პოლკში. ნახსენებია სიაში Общий список офицерским чинам Русской императорской армии составлен по 1-е января 1908 г. 1909 წელს იყო კაპიტანი ციმბირის მსროლელთა პოლკში, რომელიც განთავსებული იყო უსურიისკში, ვლადივოსტოკთან ახლოს.

    სოფიო ალექსანდრეს ასული თუმანიშვილი ასევე დაფიქსირებულია ქშწკგს-ის წევრთა ბაზაში, როგორც საზოგადოების ნამდვილი წევრი 1902 წლიდან და ბათუმის განყოფილების წევრი 1913-1915 წლებში. სოფიო ალექსანდრეს ასული თუმანიშვილი ნახსენებია დამწვარი გურულების ხელშემწყობ ფონდში 1905 წლის ნოემბერში

    „აქ დაარსდა ყაზახთა მიერ დამწვარ-აოხრებულ გურულთა ოჯახების შემწე კომიტეტი, რომელსაც დაევალა შემოწირულობათა შეგროვება. კომიტეტის წევრებად არიან რაისა სოლომონის ასული თოხაძე, სოფიო ალექსანდრეს ასული თუმანიშვილი, ერმილე კაციას ძე ნაკაშიძე, ეკატერინე ყარამანის ასული მამულაიშვილი, გიორგი კონსტანტინეს ძე ჭოღოშვილი, ნინო იოსების ასული ნაკაშიძე, ილია პეტრეს ძე ნაკაშიძე. მსურველთ შეეძლოთ კომიტეტის ერთი წევრის სახელზე გამოაგზავნონ შემოწირულობა ქ. ოზურგეთში“ (ცნობის ფურცელი N2948, 12 ნოემბერი, 1905)

მონაწილეობა გურიის რესპუბლიკაში

    თუმანიშვილი ჩართული იყო გურიის პოლიტიკურ ცხოვრებაში. 1901 წლის 8 დეკემბერს გამართულ სხდომაზე არ აირჩიეს ოზურგეთის საქალაქო თვითმმართველობის ხმოსნად, რაზეც გაზეთ „კვალის“ კორესპონდენციის ავტორი ა. წ.-ძე (აპოლონ წულაძე?) გამოთქვამს უკმაყოფილებას. ჩართული იყო ამხანაგობა „შუამავლის“ საქმიანობაში, როგორც რევიზორი. (კვალი N51, 1901)
    1905 წლის თებერვალში მიხეილი იყო წევრი დეპუტაციისა, რომელიც თხოვნით წარუდგა მთავარმმართებლის მოვალეობის შემსრულებელს გენერალ მალამას, რომ შეეჩერებინა ალიხანოვ-ავარსკის დამსჯელი რაზმის გაგზავნა გურიაში. ამ დეპუტაციის სტუმრობის შედეგად გადაწყდა დამსჯელი რაზმის მოქმედების შეჩერება და გურიაში გლეხებთან მოსალაპარაკებლად სულთან ყირიმ-გირეის გაგზავნა.

    1905 წლის აპრილში მიხეილი მოიხსენიება აფთიაქის მფლობელად ხვარბეთის საზოგადოებაში. (მოგზაური, 17 აპრილი)

    30 აგვისტოს კიდევ 5 პირთან ერთად მიხეილი ოზურგეთის მაზრის ერობის წევრად აირჩიეს მსხვილ მესაკუთრეთა კვოტით (ცნობის ფურცელი 8 სექტემბერი და მოგზაური 18 სექტემბერი).
    1906 წლის 11 იანვარს პოლკოვნიკ კონსტანტინე კრილოვის კაზაკებმა დააპატიმრეს ალექსანდრე თუმანიშვილი (ცნობის ფურცელი N2986, 24 იანვარი, 1906) ის რამდენიმე დღეში გაათავისუფლეს და თხოვდნენ, გაეცა მისი შვილები. 22 იანვარს კაზაკებმა დაწვეს თუმანიშვილის სახლი. იმავე დღეს მათ დაწვეს მოძრაობის სხვა ლიდერების, გიორგი მამულაიშვილის და ერმილე ნაკაშიძის სახლები. მარუსიას მოგონებების მიხედვით, კაზაკები, რომლებიც სახლს წვავდნენ, სახლს იხსენიებდნენ როგორც „რევოლუციის ბუნაგს“. ამ დროს მიხეილ თუმანიშვილს უკვე დატოვებული ჰქონდა ქვეყანა.

    მიხეილ თუმანიშვილი იყო ბრალდებული გურიის რესპუბლიკის საქმეზე. 1908 წლის იანვარში, თბილისში გამართულ სასამართლო პროცესზე (ისარი 1908 წლის 24 და 25 იანვარი)

• ოზურგეთის მაზრის ყოფილმა უფროსმა ივან ლაზარენკომ ჩვენებაში აღნიშნა, რომ გურიის კომიტეტი თუმანოვის სახლში იკრიბებოდა.
• ქალაქის ყოფილმა თავმა ვასილ ხუნდაძემ ჩვენებაში თქვა, რომ ჭორების მიხედვით თუმანოვი გურიის კომიტეტს ხელმძღვანელობდა, მაგრამ მან ნამდვილად არ იცის.
• მოსამართლემ წაიკითხა ხუნდაძის ძველი ჩვენება, რადგან ახალი განსხვავდებოდა მისგან, სადაც ხუნდაძე ამბობდა, რომ თუმანოვი არ იყო სოციალ-დემოკრატი მაგრამ იყო გურიის კომიტეტის წევრი

საფრანგეთში 

    1906 წლის 11 თებერვალს მიხეილი გემით ჩავიდა მარსელში. იქ მან მუშაობა დაიწყო პორტში მტვირთავად, რამაც დაუტოვა თიაქარი, რომელიც სიცოცხლის ბოლომდე აწუხებდა. მარსელში მას შეუერთდა ძმა ვასო და გურიის რესპუბლიკის საქმეზე კიდევ ერთი ბრალდებული, ექიმი გიორგი ჭოღოშვილი. მიხეილი გადავიდა ნიცაში და 1907 წლიდან მუშაობა დაიწყო აფთიაქში. 1909 წელს უფლებამოსილ ფრანგთან ერთად შეიძინა ეს აფთიაქი და ამუშავებდა მას სახელით Pharmacie de la Colonie Russe. აფთიაქის ძირითადი მომხმარებლები იყვნენ ნიცაში მცხოვრები გადამდგარი რუსი გენერლები, თავადები და სხვა დიდებულები.

    1912 წლის აპრილში მისი თაოსნობით აღნიშნულ იქნა ალექსანდრ ჰერცენის ასი წლისთავი. ამ ღონისძიების მთავარი სტუმარი და სიტყვით გამომსვლელი იყო პლეხანოვი. ასევე თუმანიშვილის ორგანიზებით გაიხსნა ჰერცენის ბიბლიოთეკა-სამკითხველო (читальна библиотека А.И. Герценa). ამ ბიბლიოთეკის წიგნები 1938 წელს გადაეცა პარიზის ტურგენევის ბიბლიოთეკას.

    ნიცაში მის ოჯახში 1914 წლის ივნისიდან 1916 წლის ბოლომდე ცხოვრობდა ისიდორე გვარჯალაძე. გვარჯალაძის გადმოცემით ოჯახი ღარიბულად ცხოვრობდა. საფრანგეთში მის მეგობრებს შორის იყვნენ ვლადიმერ გობეჩია, ვლასა მგელაძე,

    1914 წელს, როდესაც ჟან ჟორესი მოკლეს, მიხეილი დაესწრო პარიზში მის დაკრძალვას ქართველი სოციალ-დემოკრატების შეკვეთილი გვირგვინით და მისივე სტამბაში დაბეჭდილი ლენტით. 1917 წლის თებერვლის რევოლუციის შემდეგ რუსეთის დროებითმა მთავრობამ დანიშნა რუსეთის წითელი ჯვრის დელეგატად სამხრეთ საფრანგეთში.

    

    1918 წლის ზაფხულიდან ოქტომბრამდე იყო დაპატიმრებული და პოლიციას სურდა მისი გასახლება საფრანგეთიდან. 1919 წლის დასაწყისში კარლო ჩხეიძემ ის მიიწვია პარიზის სამშვიდობო კონფერენციაზე საქართველოს დელეგაციის მდივნად. მათი ოფისი იყო Rue de la Pérouse 37-ში. საქართველოს დელეგაციის საბეჭდი მანქანა ახლა ინახება მის შვილიშვილთან, ჯორჯოსთან. საფრანგეთში თუმანიშვილი დარჩა 1919 წლის ბოლომდე, ვერსალის სამშვიდობო ხელშეკრულების გაფორმებამდე..

 

დაბრუნება საქართველოში 

    თუმანიშვილების ოჯახი საქართველოში დაბრუნდა 1920 წელს. ისინი გამოვიდნენ გემით La Circassie მარსელიდან 2 იანვარს და სტამბოლში შეჩერების შემდეგ 1 თებერვალს (ახალი სტილით) ჩავიდნენ ბრიტანული ოკუპაციის ქვეშ მყოფ ბათუმში. ბათუმში მას დახვდნენ მეგობრები და საქართველოს მთავრობის წარმომადგენლები. ამ დროს მიხეილს საქართველოში დარჩენილი ჰყავდა მხოლოდ ერთი და და ძმა. ბათუმში ოჯახს აღარავინ ჰყავდა, ამიტომ ცხოვრობდნენ ტფილისში. 1920 წლის მაისში დამიან დე მარტელმა, საფრანგეთის უმაღლესმა კომისარმა ამიერკავკასიაში, თუმანიშვილს შესთავაზა საქართველოს დატოვება და საფრაგეთში წასვლა, მით უმეტეს მას საამისოდ ყველა დოკუმენტი ჰქონდა, რადგან, მარტელის აზრით, საქართველოს რუსული ოკუპაცია გარდაუვალი იყო. მიხეილი საქართველოში დარჩა. 1921 წლის მარტში, მიხეილის სამივე შვილი Lloyd Triestino-ს გემით წავიდა საქართველოდან.

საბჭოთა რეპრესიები 

    მიხეილ თუმანიშვილი ჩეკამ დაიჭირა 1921 წელსვე „კონტრაბანდის“ გამო. ამ ფაქტის გამო მარუსია ბავშვებითურთ 1921 წლის სექტემბერში ან ოქტომბერში დაბრუნდა საქართველოში და ორი თვის განმავლობაში ცდილობდა მამის ნახვას. მარუსიას დაეხმარნენ ისიდორე გვარჯალაძე და ელისაბედის ყოფილი დასაქმებული და მიხეილი გაათავისუფლეს ნოემბერში. დეკემბერში მარუსია გათხოვდა იტალიელ გემის უფროს ინჟინერ-ოფიცერ რომანოზე. რომანო მუშაობდა ბათუმი-სტამბოლი-ტრიესტის საზღვაო რეისზე და ფინანსურად ეხმარებოდა ოჯახს. მარუსია ბათუმში ასწავლიდა ფრანგულ ენას.

    მიხეილი ცხოვრობდა თბილისში მულებთან, ნინასთან და ლიზასთან ერთად. რაღაც პერიოდი ცხოვრობდა სკოლის შენობაში, ცუდ პირობებში. 1922 წლის დასაწყისში გადავიდა ნათესავთან, ვაკეში. იპოვა 2-3 სომეხი მცხობელი და მათთან ერთად გახსნა პურის საცხობი. 1922 წლის ბოლოს -1923 წლის დასაწყისში მიხეილი მეორედ დააპატიმრეს და საცხობი ჩამოართვეს. მიხეილი დააპატიმრეს იმის გამო, რომ კონტრ-რევოლუციონერებს ამარაგებდა პურით. აწამებდნენ სასურველი ჩვენების მისაღებად. ამ დროს საავადმყოფოში მოხვედრილმა მარუსიამ გაიცნო გავლენიანი ხალხი, ლუსია და კადირი, რომელთა დახმარებით კავკასიის გპუ-ს ხელმძღვანელს, სოლომონ მოგილევსკის დაევალა მიხეილის გათავისუფლება. მიხეილი გაათავისუფლეს 1923 წლის დასაწყისში. ცოტა ხანი მუშაობდა სოხუმში წითელ ჯვარში, შემდეგ ბათუმში ადვოკატად. ჰქონდა 50 რუბლი ხელფასი. 1925 წელს მარუსიამ და რომანომ შვილთან ჯორჯოსთან და ირაკლისთან ერთდ დატოვეს საქართველო და გადავიდნენ საცხოვრებლად ტრიესტში.

    მიხეილი და თამარა ცხოვრობდნენ ბათუმში, ცხაკაიას 17-ში. 1930-იან წლებში მიხეილი, ენების ცოდნიდან გამომდინარე, მუშაობდა იტალიის ვიცე-კონსულთან და თურქეთის კონსულთან. გპუ ითხოვდა მისგან ინფორმანტობას, რაზეც მიხეილმა უარი თქვა და 1937 წლის მარტში შეწყვიტა მუშაობა. 6 ივლისს დააპატიმრეს მიხეილი, 29 ივლისს დააპატიმრეს თამარა, ცდილობდნენ მათ იძულებას, რომ სქართველოში ჩამოეყვანათ ირაკლი. მიხეილი დახვრიტეს 17 სექტემბერს. სტალინური სიების მიხედვით, 1937 წლის 10 აგვისტოს სიას ხელს აწერენ სტალინი, მოლოტოვი, კაგანოვიჩი. თამარა ციმბირიდან დაბრუნდა 1940 წლის დეკემბერში, მას, როგორც სხვა დახვრეტილების ოჯახების წევრებს, ატყუებდნენ, რომ მიხეილი გადასახლებული იყო მიმოწერის უფლების გარეშე.

    მიხეილ თუმანიშვილის რეაბილიტაცია მოხდა 1958 წელს.