უორდროპები გურიაში / Wardrops in Guria

* მასალების მოწოდებისთვის მადლობას ვუხდი ჯორჯო თუმანიშვილს

 

მარჯორი და ოლივერ უორდროპები გურიას ეწვივნენ 1895 წლის იანვარში. გურიამდე მათ გაიარეს ქუთაისში, სადაც შეხვდნენ გაბრიელ ეპისკოპოსს.

მარჯორი უორდროპი გურიის შესახებ

ქუთაისელებს დავპირდით, რომ კვლავ დავბრუნდებოდით, დავტოვეთ იქაურობა და ჩვენს თავაზიან მასპინძლებთან ერთად ვეწვიეთ თავად მაჭუტაძის მეუღლეს[1] ნიგოითში. ეს ქალი ინგლისელია, თავისი სიკეთისათვის დიდად პატივცემული. იგი დღენიადაგ ზრუნავს თავის გლეხებზე, გულისხმიერი ადამიანია და გლეხობაც ავადმყოფობისა თუ გასაჭირის დროს, მას ხშირად მიმართავს რჩევისა და ნუგეშისათვის. მისი შვილები ისევე თავისუფლა ლაპარაკობენ ინგლისურს, როგორც ქართულს. მაჭუტაძეები დიდი სტუმართმოყვარეობით გაგვიმასპინძლდნენ. 

ნიგოითიდან ექსკურსიაზე წავედით ჯუმათში. ჯუმათის მონასტერი მაღალ მთაზე მდებარეობს, იქ დაკრძალულია გურიის ზოგიერთი მმართველი. თუმც იანვრის დასაწყისი იყო, ყველგან გაშლილიყო შხამას, ენძელებისა და ფურისულების წარმტაცი ხალიჩა. განსაკუთრებით გამოირჩეოდა სილამაზით შხამას ყვავილები, მათი მკრთალი ყვითელი ფერი ვარდისფერში იღვრებოდა. დაბლობში გზებსა და ბილიკებზე ხუთი მილი რომ გავიარეთ, აღმართი დაიწყო. მთებში ორი საათის სიარულის შემდეგ პანორამა გაფართოვდა. 

 

ჯუმათი მდებარეობს ჩოხატაურის მთების ჯაჭვის ერთ-ერთ შტოზე, იგი რიონის აუზს გამოჰყოფს სუფსისაგან, ზღვის დონიდან დაახლოებით 1644 ფუთის სიმაღლეზეა და ერთ-ერთ უმაღლეს მთას წარმოადგენს. მთების ხედს, ჯუმათიდან რომ იშლება, არაფერი შეედრება: ჩრდილოეთით გადაჭიმულია კავკასიონის მთების მთავარი ჯაჭვი, რომლის ყოველი ყინულოვანი მწვერვალი მკაფიოდ იხატება ლაჟვარდ ცაზე; ამ მთებს შორის მდებარეობს ენგურის, ხობის, რიონის, წყალწითელას მდიდარი ველები, აღმოსავლეთით ქართლ-იმერეთის ქედია აღმართული, სამხრეთით თოვლით დაფარული აჭარა-ახალციხის მთები, რომლებიც კედელს უქმნიან გურიის მობიბინე მდელოებს. ქვემოთ მოჩანს ბათუმის ყურე და ისეთი შთაბეჭდილება გრჩებათ, თითქოს ეს მშვენიერი ნაპირი ტრაპეზუნდამდე გრძელდება. დასავლეთით შორეულ ბურუსში ინთქმება შავი ზღვის სანაპირო თავისი ყურეებით. კარგად ჩანს პალიასტომის ტბასთან მდებარე ფოთიც.

ჯუმათში გაგვიმასპინძლდა მამა არსენი, სათნო, უბრალო, კეთილი ბერი - დამკვიდრებული სიმარტოვის გუშაგი. მან გვიჩვენა ყველაფერი, რაც კი საინტერესო იყო. უწინდელ დროში მონასტერი ძალიან მდიდარი ყოფილა, რადგანაც ეპარქიის კათედრას წარმოადგენდა. იქ დღესაც ბევრი მშვენიერი ხატია დაცული. ოცი წლის წინათ მონასტერი ნაცრისფერი ქვით მოუპირკეთებიათ.

ჯუმათიდან წავედით სუფსაში, სადაც ორი დღე გავატარეთ გურიის თავადის რეზიდენციაში. ეს თავადი მე-19 საუკუნის დასასრულამდე მართავდა მთელ პროვინციას. მთავრის ოჯახი ყოველმხრივ შესანიშნავია. მის წევრთა გარეგნობა მეტად განსხვავებულია. სხვა დამახასიათებელ თვისებათა შორის აღსანიშნავია მათი საუცხოო ხუჭუჭა თმა. გურიელი იშვიათად ატარებს ქუდს, რადგან თმა კარგად იფარავს მას ზამთრის სიცივისა და ზაფხულის სიცხისაგან. მისი განსაკუთრებით სწორი და დახვეწილი ნაკვთები გასხივოსნებულია ისეთი გამომეტყველებით, რომელშიც ჩანს ინტელექტიცა და დაუცხრომელი სულიც. ერი რომ მეომარი ყოფილა, ამას ყველა შეამჩნევს და უთუოდ ირწმუნებს იმ უამრავ ამბებს, რასაც გადმოგვცემენ მისი სიმამაცის შესახებ. გურიამ ქვეყანას მისცა ქართველ პოეტთა შორის ერთ-ერთი საუკეთესო მამია გურიელი, რომელიც დაახლოებით 1892 წელს გარდაიცვალა. მთელი ქვეყანა იცნობს მის ლექსებს, თუმცა ყველა მათგანი დასტამბული არ ყოფილა. ტელემაქ გურიელი - ოჯახის ახლანდელი უფროსი, მშობლიური ლიტერატურის დიდი ენთუზიასტია.[2]

სუფსაში ეროვნულ ტანსაცმელში გამოწყობილი მრავალი თავადი და თავადის ქალი მოვიდა ინგლისელი სტუმრების სანახავად. წარმოდგენა რომ ვიქონიოთ ქალთა ჩაცმულობაზე, აგიწერთ სამოსს, რომელიც კარგი აღნაგობის ყმაწვილ ქალს ეცვა. მდიდრული აბრეშუმის „სადედოფლო“ მოლისფერი კაბის თეთრი გულისპირი ოქროთია ამოქარგული. წელიდან ფეხებამდე ჩამოშვებულია ოქროთივე ნაქარგი თეთრი ქამარი. ქალის შიშველ ყელს ამკობს ძვირფასი ყელსაბამი. სახლოები იდაყვს ქვემოთ თავისუფლად იშლება. ქართლელ ქალთა თავსამკაული შემდეგია: ძვირფასი ქვებით შემკულ და აბრეშუმის ძაფით ამოქარგულ ჩიხტს იხურავენ შუბლზე; ჩიხტი კეფას სწვდება, აქედან მხრებზე ეშვება მაქმანიანი ლეჩაქი. თმა უკან ორ ნაწნავადაა დაწნული, წინ კი ორ კულულად ივარცხნება. გურული თავსამკაული წარმოადგენს შავი ან თეთრი ბაბთის თავსაბურავს. თმა გრძელ ნაწნავებადაა ჩამოშვებული. ორივე ეს თავმორთულობა მეტად ლამაზია. გურული თავსაკმაული ქალს ახალგაზრდულ იერს აძლევს, ქართლური კი უფრო დარბაისლურია. ეს ალბათ ამ სხვადასხვა პროვინციების მცხოვრებთა ხასიათს შეეფერება, ქართლელი სერიოზული და დაფიქრებულია, გურული კი მკვირცხლი და მხიარული.

სუფსიდან ოზურგეთისაკენ - გურიის დედაქალაქისაკენ გავეშურეთ.[3] ქალაქი პატარაა. ძლივს აღემატება დიდ სოფელს. მისი მკვიდრნი დიდ ინტერესს იჩენენ ლიტერატურისადმი, აქვთ თავიანთი სტამბა და მრავალ საყურადღებო წიგნს აქვეყნებენ.[4] ვეწვიეთ უძველეს ათაბაგთა (ახალციხის განმგებელთა) ჩამომავალს, რომელმაც დიდი სიხარულით მიგვიღო. 

 

ოზურგეთიდან წავედით შემოქმედის მონასტერში, რომელიც ბჟუჟის პირას მდებარეობს, და, სხვა ძველ მონასტერთა მსგავსად, წინათ, გამაგრებული ციხესიმაგრე ყოფილა. მონასტერს თურმე დიდძალი მიწა ეკუთვნოდა და მთელი გურიაც მას ემორჩილებოდა. ტაძარი ორნავიანია, განათებულია რვაკუთხოვანი თაღებით. შენობა აგურისაა, გარედან დროთა ვითარებაში ძალიან შელახულა. აქვს გურიელთა სამარხებიც.[5]

მოძღვარმა ამბროსმა, მაღალმა, მომხიბლავმა ქართლელმა გულთბილად მიგვიღო. მეორე დღეს შემოგვითავალა სადილად ვწვეოდით. ჩვენც წავედით და მხიარულად გავატარეთ დრო.

ოზურგეთიდან გამგზავრებისას ქალაქმა გამოსამშვიდობებელი ნადიმი გაგვიმართა კლუბში და მე არასოდეს დამავიწყდება ამ კეთილი გურულების ენთუზიაზმი და საუკეთესო სურვილები. ყველანი გვეპატიჟებოდნენ, უამრავი ოჯახი გვიწვევდა. წვეულება ორ საათს გაგრძელდა და მხოლოდ იმის გამო წამოვიშალეთ, რომ ბათუმში მიმავალ მატარებელს უნდა გავყოლოდით. გამომშვიდობებისას კეთილი მგზავრობა გვისურვეს და ერთ-ერთმა სულმოუთქმელად დალია ადგილობრივი შამპანიურის მთელი ბოთლი. ბოლოს, თავმოყრილ სტუმართა შეძახილებით დავტოვეთ ოზურგეთი და გზას გავუდექით.[6]

Marjory Wardrop about Guria

Leaving Kutaisi, with many promises to return, we went with our kind host to pay a visit to Princess Machutatdze at Nigoiti. This lady is English, and, in all the country, she is greatly admired for her goodness of heart. She looks after the peasants of her estate with the utmost consideration, and in sickness or trouble all go to her for advice and comfort. Her children speaking English quite fluently, as well as Georgian. Here we were hospitably entertained by Princess Machutadze and her husband. 

From Nigoiti we made an excursion on horseback to Jumat’hi, a monastery up in the mountains, the burial place of some of the rulers of Guria. It was the beginning of January, but everywhere was spread a rich carpet of Christmas roses, snowdrops, violets, primulas and other flowers. The Christmas roses were especially beautiful, being very large and of a pale primrose colour tinges with pink. After riding about five miles in level country, the road, or rather path, began to rise and for about two hours we traveled among mountains, the panorama becoming more and more extensive until we reached the monastery. 

Jumat’hi is situated on a spur of the Chokhatauri range of mountains, which separate the basin of the Rion from that of the Supsa. It is 1644 feet above the level of the sea and is on the highest peak save one of the range. The view from Jumat’hi cannot be surpassed. To the Northward stretches the main chain of the Caucasus every frosty peak of which can be seen clearly outlined on the azure sky; between lie the rich valleys of the Inguri, Khop, Rion, Tsqal Tsitheli. To eastward Is the Kart’hli-Imeret’hi chain, while to the South rise snow clad summits of the Aj’hara-Akhaltsikhe range, forming a wall to the undulating meadows of Guria. The bay of Batumi lies before us and the fair coast beyond as far as Trebizond can be discovered. To the Eastward stretches the Eastern shore of the Black Sea with its capes and gulfs, gradually fading into a distant mist; Poti lying by the lake Paliastomi can be distinctly seen. 

At Jumat’hi we were entertained by father Arsen, a kind, simple-hearted monk, the guardian of these solitudes, he showed us all that was interesting. In former times the monastery was very rich, being the seat of a bishopric, and there are still many fine icons. The church was faced with grey porphyry about twenty years ago. 

 

From Jumat’hi we went to Supsa, when we spent two days at the winter residence of the Princes of Guria, who ruled the whole province until about the middle of the present century. It is a family remarkable In many way. The personal appearance of its members is highly distinguished, among other characteristics they have magnificent head of hear, dark and wavy. A Gurieli seldom wears a hat as his locks are sufficient protection from the heat of summer or cold of winter. Their features are exceedingly fine and regular, lighten by an expression at the same time intelligent and wild. One can see that the რace has been warlike and can readily believe the many tales told of its velour. It has produced one of the finest modern Georgian poets – Mamia Gurieli, who died about two years ago. Throughout the country his poems are knowns, although all have not yet been printed. Telemak Gurieli, the present head of the family is an enthusiastic student of his native literature. 

 

Many princes and princesses, clad in rich native costumes, come to Supsa to see the English visitors. To give an idea of the dress of the women, I shall describe one worn by a tall well-built lady. Over a long “Princess” front, of rich white silk embroidered heavily in gold was worn a robe of pale sea green silk and from the waist hung to the feet two ends of a white sash also embroidered in gold. The neck was bare, and adorned with necklace and the sleeves flowed loose from above the elbow. The Kart’hlian headdress consists of a band of velvet on silk about two inches wide, embroidered in silks or precious stones, placed round the brow and meeting on the top of the head. From this there hang over the shoulders a lace veil, and the hair is usually arranged with a plait behind and a long curl at each side of the face. The Gurian headdress is formed by gracefully arranging a lace scarf, black or coloured, the hair failing in a long plait behind. Both of these headdresses are very pretty the Gurian perhaps lending a more youthful appearance to the features, while the Karthlian gives an air of dignity to the wearer. This suits the characters of the inhabitants of the different provinces , for while the Karthlian is serios and thoughtful, , the Gurian is more volatile and gay. 

 

From Supsa we went to Ozurget’hi, the capital of Guria. The town is small, indeed, it is scarcely more than a large village, but the inhabitants display great literary activity. There is a printing press and many interesting books are published. Here we were the guests of the descendant of the ancient Athabags, or rulers of Akhaltsikhe, who treated us with the perfect hospitality. 

From Ozurget’hi we made an excursion to Shemokmedi, a monastery situated on the river Bjuji. We have good reason to remember this river, for our carriage was many times nearly overturned in rattling over its rocky bed, while the water was within about an inch of our feet. Shemokmedi, like all the other monasteries in the country was, in former times, fortified, and the whole of Guria was subject to its sway. Much land belonged to the monastery, but the charters have been either lost or stolen. There are two naves joined together, the smaller and more ancient being lighted by an octagonal cupola. The building is of brick inside, and outside of bluish porphyry much destroyed by time. It is the burial place of the Gurieli.
 

Abbot Ambrosse, a tall fair Karthlian received us with great kindness. The evening before he has sent us an invitation to dine at the monastery and we made a merry party of a dozen. 

On the day of our departure from Ozurget’hi the town gave us a farewell banquet in the club, and “I shall never forget the enthusiasm and goodwill of these kind Gurians. Time after time they entreated us to come back soon, and we had countless invitations to country houses. The banquet lasted about two hours, and only came to an end because we were obliged to leave by the evening train for Batum. Among the eighty guests were some very tall men - three of them being about seven feet high. Before departing one of these drank a bottle of native champagne, without taking breath, to our happy journey. At last we drove off amid the cheers of all the assembled guests, who came out on the balcony to bid us good-bye”

[1] ნიგოითში უორდროპებს მასპინძლობდა დიმიტრი მაჭუტაძის მეუღლე ჰანა ტარსეი. ის იყო უინძორის სასახლის მებაღის ქალიშვილი, რომელიც 19 წლის ასაკში წავიდა რუსეთში და დაიწყო მუშაობა ლევ ტოლსტოის შვილების ძიძად. მისი და ჯენი მუშაობდა ძიძად ტოლსტოის მეგობარ, ევგენი ლვოვთან, რომელიც იყო მემამულე ტულაში. 1872 წლიდან ჰანა გადავიდა კავკასიაში, ტოლსტოის და სონიას ძიძად. შემდეგ ის დაქორწინდა დიმიტრი მაჭუტაძეზე და მართავდა მაჭუტაძეების ცხვრის ყველის ბიზნესს.

[2] მარჯორიმ გააგრძელა ურთიერთობა ნინო გურიელთან, ნინო გურიელის 1896 წლის 19 აგვისტოს წერილიდან ირკვევა, რომ მარჯორი უორდროპი სტუმრად იყო ნინო გურიელთან ხიდისთავში 1896 წელს, მისი საქართველოში ბოლო ვიზიტის დროს

[3] სუფსიდან უორდროპები ჩამოვიდნენ ოზურგეთში 25 იანვარს
[4] უორდროპების ვიზიტს ოზურგეთის სტამბაში გამოეხმაურა ოზურგეთის სტამბის ერთ-ერთი დამფუძნებელი კოწია თავართქილაძე გაზეთ „ივერიაში“, N25, 1895 წ.
    25 ამ თვეს ოზურგეთში გვეწვივნენ ინგლისელი სტუმრები და-ძმა ვარდრპონი და 26 დაათვალიერეს შემოქმედის მონასტერი, მისი ძვირფასი დიდი სიმდიდრე და ხელოვნება. - ხოლო დღეს 27 შემოვიდნენ ჩვენს წიგნის მაღაზიაში და წიგნთ-საცავში, საიდანაც ათი-თორმეტი მანეთის წიგნები წაიღეს, რომელიც თფილისში ვერ ეშოვნათ. მართალი უნდა მოგახსენოთ, ჩემს სიხარულს და აღტაცებას საზღვარი აღარ ჰქონდა, როდესაც მშვენიერის ქართულის კილოთი მითხრეს: „ახალ სენაკში და ოზურგეთში დაბეჭდილი წიგნები, რაც გაქვთ მოიტანეთო“. ჩვენი ქართველი „ბარიშნები“ და „დამები“, რომ შემოდიან მაღაზიაში მეუბნებიან „აკაკის საჩინენიას“ შენს „ტიპოგრაფიაში“ რატომ არ ჰბეჭდავო, ან კიდევ „ნოვო-სენაკის“ „ტიპოგრაფიაში“ უფრო „დახოდი“ გაქვს თუ „ოზურგეთისაშიო?“ და სხვ... აბა ამ დროს მოდი და ნუ მოხვალ აღტაცებაში, როდესაც იმ შესანიშნავს და ჩვენზედ დიდად დაშორებულ სახელმწიფოდგან, სადაც ხსენება ქართველის არ არის, მოდის ადამიანი, რომელსაც თავისით შეუსწავლია მშვენიერი ქართული ენა და გელაპარაკება ჩინებულის ქართულის ენით: „ახალ-სენაკისა და ოზურგეთის სტამბების გამოცემა მომაწოდეო"?! დღესვე იყო ოზურგეთის საზოგადოებისაგან სამოქალაქო კლუბში გამართული სადილი ჩვენის იშვიათის სტუმრების პატივსაცემლად, სადაც 80-ზედ მეტი კაცი და ქალი დაესწრო და სადღეგრძელოებზედ ბევრი გრძნობიერი სიტყვა წარმოითქვა, რომელსაც სამწუხაროდ აქ ვერა ვსწერ და ადგილიც ნებას არ მაძლევს
[5] 1910 წელს გაზეთ „სახალხო საქმის“ N45 ტრიფონ ინასარიძე წერილში „მცირე მოგზაურობა გურიაში“ წერს, რომ მარჯორი უორდროპს ისე მოეწონა შემოქმედი, რომ გარდაცვალების შემდეგ შემოქმედის გალავანში დაკრძალვა ისურვა, მაგრამ ანდერძი არ შეუსრულეს

[6] 27 იანვარს უორდროპები ნატანებიდან მატარებლით გაემგზავრნენ ბათუმს. 

წყაროები:

• გურამ შარაძე „ბედნიერებისა და სათნოების საუნჯე“ (1984)
• ლეილა თაქთაქიშვილი-ურუშაძე, მარჯორი უორდროპი (1965) 
• Anthony Stobart, Marjory Wardrop and Guria