სახელმწიფოს სახელწოდება - გეორგ ელინეკი

სახელმწიფოს ზოგადი თეორია

თავი მეხუთე

სახელმწიფოს სახელწოდება

 

    ყველა მეცნიერების ტერმინოლოგიის ისტორია მჭიდროდაა დაკავშირებული თავად ამ მეცნიერების ისტორიასთან. სიტყვასა და მის მნიშვნელობას შორის არსებობს განუწყვეტელი ურთიერთქმედება. სიტყვა არცთუ იშვიათად ხალხის ან ეპოქის მთელ მეცნიერებას უჩვენებდა გზას. ბერძნებთან სახელმწიფოს ეწოდებოდა πόλης  ანუ სახელმწიფო იყო ქალაქის იგივეობრივი. ეს იყო ერთ-ერთი მთავარი საფუძველი იმისა, რომ სახელმწიფოს შესახებ ბერძნულმა სწავლებამ, დარჩა რა ქალაქ-სახელმწიფოს ნიადაგზე, ვერასდროს შეძლო, მოეცვა მიწა-სახელმწიფო. როდესაც საუბრობდნენ ვრცელ ტერიტორიაზე არსებულ სახელმწიფოებზე, მათ აღნიშნავენდნენ, როგორც მოსახლეობის ერთობლიობას მაგრამ სახელწოდებას, რომელიც მცხოვრებთა ტერიტორიისადმი დამოკიდებულებას გამოხატავდა, არასდროს შეუძენია ამაზე უფრო ფართო მნიშვნელობა. თუმცა არცთუ იშვიათად πόλης-ც ამავე შინაარსით (მოსახლეობის ერთობლიობა) გამოიყენებოდა. ათენელები, თებეელები, კორინთოელები სრულიად გაიგივებულები არიან საკუთარ სახელმწიფოებთან. სახელმწიფოს, როგორც მთლიანად რომელიმე ხალხის ობიექტურ დამახასიათებელ ნიშანს, ეწოდებოდა το κοινον. ყველა ამ შეხედულებაში საგნობრივი (ტერიტორიული) ელემენტი ბევრად ჩამორჩება პირადს (მოქალაქეობრივს). სამოქალაქო საზოგადოება იგივეა რაც სახელმწიფო. ინდივიდის საზოგადოებრივ-სამართლებრივ მდგომარეობას განაპირობებს არა მისი ქვეყნისადმი კუთვნილება, არამედ
მხოლოდ სამოქალაქო საზოგადოების წევრობისადმი იდენტობა ან მასზე დამოკიდებულება.

    რომაული პოლიტიკური ტერმინოლოგიაც მსგავს ტიპს განეკუთვნება. სახელმწიფო არის civitas სრულუფლებიან მოქალაქეთა საზოგადოება, ან res publica საერთო მთელი ხალხისათვის, შეეფარდება ბერძნულ το κοινον-ს. იტალია და პროვინციები თავდაპირველად მხოლოდ ქალაქის მოკავშირეები და მასზე დამოკიდებულები იყვნენ. მხოლოდ სამოქალაქო საზოგადოებაში მიღებული პიროვნება იძენდა სრულფასოვან მოქალაქეობას, civis romanus ყოველთვის იყო და დარჩება ქალაქ რომის მოქალაქის სინონიმად. ქალაქი რომი ძველი დროის ტერიტორიით უდიდეს სახელმწიფოში გადაიზარდა. რომაულმა ტერმინოლოგიამ სრულყოფილად ვერ შეძლო აესახა ეს გარდაქმნა, ხელისუფლება რომაულ სახელმწიფოსთან გააიგივა და, ამგვარად, res publica
imperium-ად გადააქცია. ასე რომ, სახელმწიფოს არსებითმა ელემენტმა მოქალაქეებიდან სახელმწიფო ხელისუფლებაში გადაინაცვლა. Res populi res imperanti-ის სინონიმი გახდა. ამ სახელწოდებებთან ერთად სახელმწიფოს აღმნიშვნელი სიტყვა, ისევე, როგორც ბერძნებთან, იყო ხალხი _ populis და gens ზოგადად, განყენებულ აზრში გამოხატავდნენ სახელმწიფოს.[1]    

    გერმანულ სამყაროში სახელმწიფოებრივი ურთიერთობების ევოლუცია ზუსტად აისახება ენაში. ლათინური regnum-ის შესატყვისი და regne, regno, reign-დან წარმოებული გერმანული Reich, თავდაპირველად, აღნიშნავს ბატონობას, კერძოდ თავადურს.[2] იგივე შეეხება ლათინურ imperium-იდან მომდინარე გამოთქმებს imperio, empire. არ არსებობს საერთო ტერმინი, რომელიც მოიცავს როგორც მონარქიას, ასევე რესპუბლიკას. მით უმეტეს, რომ სახელმწიფო-სამეცნიერო ლიტერატურა ადგილობრივ ენებზე მხოლოდ XVI საუკუნეში ჩნდება. გარდა ამისა, ხსენებული სახელწოდება მხოლოდ მნიშვნელოვან სახელმწიფოებზე ვრცელდებოდა. ლათინურ ლიტერატურაში ძველრომაული ტერმინებიც გამოიყენებოდა, მაგრამ civitas, როგორც წესი, აღნიშნავდა ქალაქ-სახელმწიფოს.[3]

    შუასაუკუნეობრივი ტერმინოლოგიისთვის დამახასიათებელი აღნიშვნა სახელმწიფოსი _ მიწა (Land), terre, terra - მკვეთრ წინააღმდეგობაშია ანტიკურ შეხედულებებთან. სახელმწიფოს სიმძიმის ცენტრის გადანაცვლება მის ტერიტორიულ ელემენტში შესაბამისია იმ ეპოქაში არასაქალაქო სახელმწიფოების არსებითი გაბატონებისა და იმ მნიშვნელობისა, რაც მიწამ, როგორც პოლიტიკური ძალაუფლების საფუძველმა, შეიძინა.[4]
    ეს ტერმინი მიესადაგებოდა როგორც მსხვილ, ასევე მცირე სახელმწიფოებს, მაგრამ მას მაინც აკლია სრული განსაზღვრულობა, რადგან, ერთი მხრივ, არ მოიცავს ქალაქ-სახელმწიფოებს, ხოლო მეორე მხრივ, არასახელმწიფოებრივ წარმონაქმნებს, ადგილებსა და პროვინციებსაც აღნიშნავს. ამ ტერმინს თავისი მნიშვნელობა დღემდე არ დაუკარგავს. გერმანიაში ოფიციალურად გამოიყენება ტერმინი „მიწის კანონები“ (Landesgesetze), ხოლო მეცნიერებაში „Landesstaatsrecht“ საკავშირო სახელმწიფოს წევრის უფლების აღმნიშვნელ ტერმინად დამკვიდრდა. პალატის აღსანიშნავად ტერმინ „ლანდტაგის“ გამოყენება მიგვანიშნებს ძველ, ტერიტორიულ სახელმწიფო სამართალზე. უნგრეთში უნგრული კანონების გერმანულ გამოცემას ოფიციალურად ეწოდება Landesgesetzsammlung.

   ყველა სახელმწიფოებრივი წარმონაქმნის მომცველ თანამედროვე ტერმინზე მოთხოვნილება პირველად იტალიაში დაკმაყოფილდა. განსხვავებულ იტალიურ სახელმწიფოებს არ შეესაბამებოდა სახელწოდებები regno, imperio, terra, ისევე, როგორც სიტყვა citta ვერ გადმოსცემდა ვენეციის, ფლორენციის, გენუის, პიზის სახელმწიფოებრივ ხასიათს. სიტყვა stato-ს, რომელიც თავდაპირველად დაკავშირებული იყო ქალაქის დასახელებასთან stato di Firenze და ა.შ.), არსებული მრავალრიცხოვანი მნიშვნელობებიდან შემდგომ წარმოიშვება განყენებული ტერმინი, მისადაგებული ნებისმიერი სახელმწიფოსადმი, იქნება ეს მონარქიული თუ რესპუბლიკური, დიდი თუ პატარა, საქალაქო თუ სასოფლო სახელმწიფო. იაკობ ბურკგარდტი ფიქრობს, რომ თავდაპირველად lo stato-თი იწოდებოდნენ მმართველები მათთან დაახლოებულ პირებთან ერთად და შემდეგ ამ სახელწოდებამ თავის თავში მთელი ტერიტორიის, როგორც ერთიანის ცნება მოიცვა.[5] უფრო სარწმუნოა, რომ ძველი status-ის მსგავსად ის აღნიშნავს მოწყობას, წესრიგს. სიტყვა stato-ს ამ მნიშვნელობით გამოყენება დამტკიცებულია ჯერ კიდევ XV საუკუნის დასაწყისში.[6] XVI საუკუნეში ის უკვე საყოველთაოდ მიღებული ტერმინია ყველა ტიპის სახელმწიფოს აღსანიშნავად. სახელმწიფოს თანამედროვე იდეის დაბადებასთან ერთად უკვე ნაპოვნია შესაბამისი სიტყვაც. ეს კარგად ჩანს იმ წინადადებაში, რომლითაც მაკიაველი იწყებს თავის ტრაქტატს. Principe: Tutti gli stati, tutti i dominj che hanno avuto et hanno imperio sopra gli nomini, sono stati e sono e republiche o principati.[7]
    XVI და XVII საუკუნეების განმავლობაში ეს ტერმინი აღწევს ფრანგულ, ინგლისურ და გერმანულ ენებში. საფრანგეთში ბოდენი (1576) სახელმწიფოს აღსანიშნად იყენებდა სიტყვა respublique-ს, estat მასთან აღნიშნავს სახელმწიფოს განსაზღვრულ ფორმას, რის გამოც ის ახსენებს estat aristocratique და popularie-ს.8 მაგრამ რამდენიმე ათწლეულის შემდეგ Loyseau[9] იყენებს სიტყვა estat იმ ფართო მნიშვნელობით, როგორითაც მაკიაველი _ შესაბამის იტალიურ სიტყვას. ინგლისში შექსპირი ხშირად იყენებდა სიტყვა state-ს სახელმწიფოს აღსანიშნავად.[10] გერმანიაში status მნიშვნელობა დიდხანს რჩება განუსაზღვრელი. XVII საუკუნის დასაწყისში პირველად მოიხსენიება status respublicae მთლიანი სტატუსის აზრით, ანუ როგორც ქვეყნის ყველა საქმის საერთო მდგომარეობა სამეფო, სამხედრო კარისა და ა.შ. (Hofstaat, Kriegsstaat და ა.შ.) საწინააღმდეგოდ.[11] ასევე გვხვდება status publicus. ტერმინოლოგია კიდევ დიდხანს რჩება განუსაზღვრელი, იმავე სიტყვით აღინიშნება სასახლის ან თავადის კარი.[12] მხოლოდ XVIII საუკუნის განმავლობაში ტერმინი, როგორც ჩანს სახელმწიფოებრივ-სამეცნიერო ლიტერატურის გავლენით, კონკრეტდება და აღნიშნავს ყოველგვარ პოლიტიკურ ერთობას. პროცესი სრულდება საერთო შეგნებაში ტერიტორიის სახელმწიფოდ გადაქცევასთან ერთად XVIII საუკუნის ბოლო ათწლეულში. სიტყვა სახელმწიფოს გაორებულ მნიშვნელობის კვალს დღემდე შეიძლება მივყვეთ. განსაკუთრებული მოწყობის პროვინციას ან მხარეს Staat ეწოდება.[13] ამავე აზრით, პრუსიული სამეფო მიწები ოფიციალურად იხსენიება შტატებად, როგორც მიწები ერთი თავადისა, რომელიც ამავე დროს გვევლინება პრუსიის მეფედ. ახლაც, პრუსიული კანონები ქვეყნდება `სამეფო-პრუსიული სახელმწიფოების კანონთა კრებულში.[14]
    ზუსტად ასეა ავსტრიაშიც. 1804 წლის 11 აგვისტოს პატენტში, რითაც ფრანც II-მ მიიღო ავსტრიის იმპერატორის მემკვიდრეობითი ტიტული, საუბარია „ჩვენი დამოუკიდებელი სამეფოებისა და სახელმწიფოების განუყოფელ ფლობაზე“ და „ჩვენს სამეფო და სხვა სახელმწიფოებზე“, რაც თანამედროვე ოფიციალურ ენაზე სხვას არაფერს ნიშნავს, თუ არა „სამეფო მიწებს“. ეს ცალსახად ჩანს გერმანული სამკვიდრო მიწების აღნიშვნაში (Erblande) რომლებიც შედიოდნენ გერმანულ იმპერიაში, როგორც „მემკვიდრეობითი სახელმწიფოები“[15] „სახელმწიფო“ აქ გამოყენებულია იმავე მნიშვნელობით, რომლითაც პრუსიაში. პატენტის ის ადგილი, სადაც ნახსენებია „ავსტრიული საკავშირო სახელმწიფოს
სხეული“ (Staatenkoerper) სრულიადაც არ ნიშნავს ავსტრიული მიწების სახელმწიფოდ აღიარებას. ფრანც II-ის გადადგომის აქტში, 1806 წ. 6 აგვ., იმპერატორი აცხადებს, რომ ამიერიდან, როგორც ავსტრიის იმპერატორი, მართავს თავის გერმანულ ”პროვინციებსა და საიმპერატორო მიწებს” „მთელ ავსტრიულ სახელმწიფოებრივ სხეულთან ერთიანობაში”. უფრო პატარა სახელმწიფოებშიც კი ჩვენ ვხვდებით ასეთ ბუნდოვან სიტყვათხმარებებს. მეფე ფრიდრიხ ვიურტემბერგერი 1806 წ. 18 მარტის დამფუძნებელ მანიფესტში საუბრობს ძველი და ახალი ვიურტემბერგებისგან გაერთიანებული სამეფოს შექმნის შესახებ და „ერთად გამთლიანებულ ძველ და ახალ სახელმწიფოებზე.“[16] 1820 წლის ვენის კონგრესზე ბადენის რწმუნებულები საუბრობენ ბადენის დიდ ჰერცოგის სახელმწიფოებზე.[17] ამ განსაზღვრებებიდან სახელმწიფოებრივ-სამართლებრივი დასკვნების გამოტანა ნებისმიერ შემთხვევაში სრულიად დაუშვებელია. მაგრამ ორივე დიდი გერმანული სამფლობელოსთვის ოფიციალურ ტერმინოლოგიაში სახელმწიფოს მკაცრად განსაზღვრული გაგების არარსებობა იმპერიების დაშლამდეა დამახასიათებელი.[18]

    პოლიტიკური ერთობის აღსანიშნავად „სახელმწიფოს“ გვერდით დღესაც გამოიყენება სხვა სახელწოდებები. საგარეო ურთიერთობებში დიპლომატიური ენისთვის ჩვეულ გამოთქმაზე სახელმწიფო იხსენიება ხელისუფლებად (Macht, puissance, potenza, power). ანტიკური სიტყვათხმარების გავლენით, სახელდობრ, jus gentium-ის მეშვეობით, სახელმწიფოს აღსანიშნავად გამოიყენება სიტყვა „ხალხი“ (Volk, nation, nazione).[19] გერმანული Voelerrecht და ბენტამის მოგონილი ტერმინი ინტერნაციონალური (საერთაშორისო) სამართალი აღნიშნავენ სახელმწიფოთაშორისი ურთიერთობების მარეგულირებელ ნორმებს. განსაკუთრებით ბოლო ტერმინია არაზუსტი და შეიძლება, დაგვაბნიოს. უპრიანი იქნებოდა, jus inter gentes ან natione-ს ნაცვლად ვიხმაროთ სახელმწიფოთაშორისი სამართალი. მაგრამ ტერმინოლოგია ყოველთვის ლოგიკას არ მიჰყვება. სამეცნიერო ურთიერთობებში არცერთი ტერმინი არაა ისეთი მოსახერხებელი, როგორიც სახელმწიფო, უკვე იმდენად განყენებული, რომ არაა დაკავშირებული არათანამდევ წარმოდგენებთან, რომლებიც გახდიდნენ მას ორაზროვანს და, ამის გამო, მოუხერხებელს.

 

1. გვიანდელ ლათინურ ენაში res publica ნაცვლად უფრო აბსტრაქტული სტატუსი respublicae გამოიყენებოდა. ასეა, პირველ რიგში, ულპიანე I-თან 1$, 2 dig, de just. Et jure I 1. Status romanus-იც კი გვხვდება ავრელიუს ვიკტორიუსთან რომაული სახელმწიფოს მნიშვნელობით; de caesaribus (360 წ.) cap. 24 $9 ”romanum statum quasi aprupto praecipitavere” (საუბარია ალექსანდრე სევერუსის მემკვიდრეებზე). შემდეგ ამიანე მარცელიუსთან 20, 8 $11, 360 წ. კეისარ იულიანეს წერილში კონსტანტინ ავგუსტუსისადმი ”Haec statui romano prodesse”. შემდეგ ოროზიუსთან, გამომც. Zangmeister II, 5, 9 trecenti Fabii vere clarissima Romani status lumina”. კასიოდორი გამომც. Mommsen, 422, 5 ”Romanum statum in continio gentium sub tranquilitate regio in media urbe confundi”. ამ და სხვა ადგილებში, თავაზიანად მიმითითა რა პროფ. Zangmeister-მა, status არასდროს გამოიყენება სახელმწიფოს აბსოლუტური მნიშვნელობით. ამის გამო H. A. Zachariae-ს I, გვ. 411 (ასევე Bluntschli, Lehre vom modernen Staat I გვ 24; A. Schulze, Einleitung, გვ. 124) წინადადება, რომ ულპიანეს მითითებულ ადგილზე იგულისხმება `სახელმწიფო~, უნდა მივიჩნიოთ დაუსაბუთებლად.
2 ამ სიტყვის განსხვავებული მნიშვნელობების შესახებ იხ Gierke, das Genossenschaftsrecht II, 570
3 შდრ . Gierke, das Genossenschaftsrecht III, 356
4 ანტიკურის საწინააღმდეგოდ, შუასაუკუნეებრივი შეხედულებისათვის, დამახასიათებელია, რომ Stadt, Burg, Wirk ტერიტორიული ტერმინებია და არა კომუნალური საზოგადოების პირადი აღნიშვნები. ასევე ტერიტორიული გაგების ხდება ლათინური civitas, საიდანაც იწარმოება თავდაპირველად civis, შემდეგ citoyen, citadin, citadinne, citizen. Gierke, das Genossenschaftsrecht II, 579.
5 Die Kultur der Renaissance in Italien, 1860, გვ 2. Ruemelin, Statistik, Schoenbergs III, გვ 70. Stato თავდაპირველად გამოიყენებოდა დიპლომატიურ ურთიერთობებში მუდმივი, მყარი ხელისუფლებისა და თანამდებობების, ხოლო შემდეგ თავად ტერიტორიის აღსანიშნავად. სიტყვების stato, etat, Staat შესახებ შდრ. ასევე Nys, L’etat et la nation de l’Etat, Revue de droit internation 1901, გვ. 420 და Ed. Loening, გვ. 907
6. გამონაკლის შემთხვევებში status სახელმწიფოს მნიშვნელობით გვხვდება ინგლისში XIV საუკუნეში. Ducange-Henschel, Glossarium meiae et infimae latinitatis.

7 ამიტომაც სრულიად საფუძვლიანია, მაკიაველის დამსახურებად ჩაითვალოს სამეცნიერო ლიტერატურაში სიტყვა `სახელმწიფოს~ შემოტანა.
8 Six livers de la republique II, ch Vi, VII. მაგრამ უკვე ამ დროს გამოიყენება etat სახელმწიფოს აზრით, Loening, იქვე, გვ. 908
9 Traite des Seigneueries. Paris, 168 p. 25
10 შდრ. Al. Schmidt, Schakespeare-Lexikon, მე-2 გამოც. II, 1886, გვ. 1118
11 Stoelzel, Brandenburg-Preussens Rechtsverwaltung und Rechtsverfassung, I, 1888, 19
12 Schulze, გვ.. 21
13 შდრ. Adelung, Versuch eines vollst. gramat.-krit. Woerterbuches der hochdeutschen Mundart, 1786, სიტყვა Staat
14 შდრ. H. Schulze, Preussisches Staatsrecht, მე-2 გამომც, I, 1888, გვ. 139
15 „ეს უნდა მივაკთვნოთ.....იმ მემკვიდრეობით სახელმწიფოებს, რომლებსაც აქამდე ჰქონდათ უშუალო კავშირი რომაულ-გერმანულ იმპერიასთან და რომლებიც ვალდებულნი არიან, შეინარჩუნონ მასთან იგივე ურთიერთობა.“
16 Reyscher, Sammlung der wuertt Gesetze, III, 247
17 Aegidi, Die Schlussakte der Wiener Ministerialkonferenzen, გვ. 182
18 გერმანულ სიტყვა Staat ისტორიასა და მის რომანულ წარმოშობასთან ურთიერთობაში ყურადღებას იმსახურებს ის, რომ ერთი მხრივ, ჰოლანდიური წოდებები მოიხსენიებოდნენ გენერალურ შტატებად, ასე რომ სახელმწიფო (Staat) = წოდებას (Stand); მეორე მხრივ, შვეიცარიული კანტონები დღესაც ოფიციალურად მოიხსენიებიან წოდებებად (მაგ. Staenderat; Standesstimmen), ასე რომ Staat=Stand.
19 შდრ. ასევე Neumann, გვ. 108.