წიგნის კითხვამ გადარია გურულები

ქალაქი პატარაა, ძლივს აღემატება დიდ სოფელს, 

მისი მკვიდრნი დიდ ინტერესს იჩენენ ლიტერატურისადმი, 

აქვთ თავიანთი სტამბა 

და მრავალ საყურადღებო წიგნს აქვეყნებენ

მარჯორი უორდროპი, 1895

„გურიაში ყოველ სოფელს აქვს საკუთარი ბიბლიოთეკა,
სახელმწიფო საფოსტო განყოფილებიდან
ყველაზე დაშორებულ სოფლებშიც კი
ყოველდღიურად ღებულობენ გაზეთებს
თბილისიდან, ბათუმიდან და რუსეთიდან“ 

ლუიჯი ვილარი, ცეცხლი და მახვილი კავკასიაში, 1906

გურიაში წიგნსაცავები, ბიბლიოთეკები და სამკითხველოები XIX საუკუნეში ფართოდ გავრცელებული და პოპულარული იყო. სწავლას გურული გლეხები ძალიან ეტანებოდნენ. მიუხედავად გაჭირვებისა, არავითარ ძალას არ ზოგავდნენ სკოლების, ბიბლიოთეკების და სამკითხველოების გახსნისთვის. მოსახლეობისთვის ხელმისაწვდომი იყო არამხოლოდ მხატვრული ლიტერატურა, არამედ მაშინდელი ჟურნალ-გაზეთებიც და ალბათ ამიტომაც გასაკვირი არ უნდა იყოს გურულების პოლიტიკური განათლების მაღალი დონე.

XIX საუკუნის მიწურულს და XX საუკუნის დასაწყისში სამკითხველოები თითქმის ყველა სოფელში გაიხსნა. პირველი იყო აკეთში, გურიის სახალხო ბიბლიოთეკა (1893), ასევე ბახვი (1893), ნაგომარი (1895), სუფსა (1896), ფარცხმა (1898), მამათი და დვაბზუ (1899), ჩიბათი და ლანჩხუთი (1900), ჩოხატაური (1901), მიქელგაბრიელი (1902), ხიდისთავი (1903), ქვიანი (1918), ჯუმათი და ციხისფერდი (1912), შემოქმედი, ამაღლება, შუხუთი, აცანა და ლესა (1914), ჭყონაგორა (1917).

1900-იანი წლების სოციალური მოძრაობის დროს მეფის რუსეთის ხელისუფლებამ ერთ-ერთი პირველი გადაწყვეტილება რაც მიიღო, გურიაში სამკითხველოების დახურვა იყო - გურულები წიგნის კითხვამ გადარიაო. მთავრობის ამ ზომამ საწინააღმდეგო შედეგი გამოიღო - გლეხები ქოხებში გადავიდნენ და ფიჩხის ალზე კითხულობდნენ.

ოზურგეთი

პირველი ბიბლიოთეკა ოზურგეთში ქალაქის თვითმმართველობამ დააარსა 1895 წლის ზაფხულში. ბიბლიოთეკა ან წიგნსაცავი, როგორც მაშინ ეძახდნენ, აღწერილი აქვს თედო სახოკიას.

ოზურგეთმა ამ მხრივ, თბილისის და ქუთაისის შემდეგ, ყველა ჩვენს დაბა ქალაქებს გაუსწრო, თვით ბათუმსა და ფოთსაც კი, რომელთაც ოზურგეთი ქონებრივად ვერც კი შეედრება. წიგნთსაცავს ერთი კარგი მოზრდილი ოთახი აქვს დათმობილი ადგილობრივ კლუბში. წიგნსაცავი თვითმმართველობამ ქველმოქმედთა ფულით დააარსა. იმართებოდა წარმოდგენები და სალიტერატურო საღამოები მის სასარგებლოდ. იღებდა შეწირულობას სხვადასხვა კუთხიდან ფულის ან წიგნების სახით.

წიგნსაცავი შედგებოდა რუსული და ქართული განყოფილებებისგან. რუსულ განყოფილებაში ინახებოდა რუსი მწერლების ნეკრასოვის, გოგოლის, ლერმონტოვის, შჩედრინის, ტურგენევის, ლ. ტოლსტოის და სხვ. ბიბლიოთეკაში რამდენიმე სამეცნიერო წიგნი იყო რუსულ ენაზეც. ასევე გამოწერილი იყო კავკასიაში გამომავალი პერიოდული გამოცემები და რამდენიმე ჟურნალი და გაზეთი რუსეთიდან. ესენი იყო „ივერია“, „მეურნე“, „ცნობის ფურცელი“, „კვალი“, „მოამბე“, „ჯეჯილი“, „მწყემსი“,, აკაკის „კრებული“, „ახალი მიმოხილვა“, „კავკაზი“, „ტფილისის ფურცელი“. სულ ბიბლიოთეკას გააჩნდა 600-ზე მეტი წიგნი.

წიგნები დაკაზმულია სადად და მაგრად და მოთავსებულია ორ განჯინაში. წიგნსაცავი ახალ-ახალ წიგნებსაც იძენს შეძლებისდაკვალად და აზრად აქვს ისეთნაირად მოეწყოს, რომ შიგ ინტელიგენტ კაცს ყოველგვარი წიგნის მოპოვება შეეძლოს.

ბიბლიოთეკა იყო ყველასთვის ხელმისაწვდომი, წიგნსაცავში შესვლა და კითხვა უფასო, ხოლო წიგნის ან გაზეთის სახლში წაღების შემთხვევაში დაწესებული იყო მცირე გადასახადი. საუცხოვო წესიერება ყოფილა წიგნის კითხვის დროს წიგნსაცავში. მკითხველები წიგნსაცავს არ აკლდა და მათი რიცხვი მატულობდა კიდეც. ამას ხელს უწყობდა წიგნების საჯარო კითხვის ტრადიციაც.

ამავე წიგნსაცავში ყოველკვირაობით შეკრებილ საზოგადოებას უკითხავენ ხოლმე სხვადასხვა ლიტერატურულ ნაწარმოებს, და ეს საქმე ჩაბარებული აქვთ აქაურ ქალებს. სხვა ქალაქებში მკვიდრთათვის ასეთი საქმე უცხოა. სწორედ სანუგეშო საყურებელი გახლავთ, როცა კვირაობით სახლიდან გამოსული ხალხი, ათასფრად მორთულ-მოკაზმული, ქალი თუ კაცი, სამკითხველოსკენ მიეშურება, წიგნი უნდა წაიკითხონო. 

წიგნსაცავს უვლიდნენ ქალები. შვიდ ქალს ჰქონდა ნაკისრი კვირაში ერთხელ მორიგედ ყოფნა. 

უეჭველია, თავის დროზე ეს ნორჩი დაწესებულება დიდ სამსახურს გაუწევს აქაურებს, განსაკუთრებით აქაური ვაჭრების ნოქრებს, რომელთაც აქამდე არ იცოდნენ თავისუფალი დრო რისთვის მოეხმარათ. წიგნსაცავს გავლენა ექნება აგრეთვე ყომარბაზობისა, სამიკიტნოებში ფუჭად დროების ტარების და ათასგვარ უწესოების შემცირებაზე.

1920 წელს ოზურგეთში ორი სამკითხველო იყო, ერობის და ქალაქის. ერობის ბიბლიოთეკაში ერთდროულად 500 მანეთი იყო შესატანი თანხა თვიურად 100. საქალაქო ბიბლიოთეკა ძველი სასტუმროს პირველ სართულზე მდებარეობდა, შემდეგ კი ქუთაისის (დღეს აღმაშენებლის) ქუჩის დასაწყისში შინსახკომის ყოფილი შენობა ეკავა.

ასკანა

1893 წლის 27 იანვარს მეღვინე სოლომონ ჭეიშვილის თაოსნობით სოფელ ასკანაში გაიხსნა ბიბლიოთეკა. ბიბლიოთეკის სამოთახიანი შენობა მდებარეობდა ამჟამინდელი სოფლის ცენტრში, სასაფლაოს მიმდებარე დიდ ჭადართან. 1898 წლისთვის გამოწერილი იყო რუსული და ქართული გამოცემანი სულ 142 მანეთისა.

ასკანის ბიბლიოთეკის შემოსავალი იყო საწევრო, შემოწირულობა, ალეგროდან აღებული თანხა. ბიბლიოთეკის წევრები იყოფოდნენ სამ რიგად: დამაარსებლები, ნამდვილი წევრი და საპატიო წევრი. ნამდვილი იყო ვინც ბიბლიოთეკის ფონდში იხდიდა აბაზს, საპატიო წევრი იყო ვინც იხდიდა არანაკლებ ათ მანეთს. ბიბლიოთეკის მოწყობასა და მუშაობაში ჭეიშვილს მხარში უდგნენ ექვთიმე თალაკვაძე, ბესარიონ ჯაველიძე და ივლიანე შევარდნაძე.

1901 წლის 1 აგვისტოს აღწერის მიხედვით ბიბლიოთეკა 903 დასახლების წიგნს ითვლიდა. მხატვრულის გარდა ინახებოდა პედაგოგიური ლიტერატურა. „ქართული არითმეტიკა“, „ქართული სწორმეტყველება“, „ქართული გრამატიკა“, „ახალი ქართული გრამატიკა“, „ბავშვების მოვლა“, „შვილის აღზრდა“ „სკოლა და ოჯახი“, „ყრმათა ფიზიკური აღზრდა“. ისტორიული წიგნები: „თამარ მეფე“, „ქართული ისტორიის წყაროები“, „წამება ქეთევან დედოფლისა“, „ქართველები სპარსეთში“. სეზონურად ბიბლიოთეკა მიჰქონდათ კურორტ ბახმაროზე. 1907 წელს, რეაქციის წლებში, მთავრობა ბიბლიოთეკა დახურა. მისი ხელახლა გახსნის უფლება ჭეიშვილს 1914 წლის 10 სექტემბერს მისცეს.

სუფსა

1901 წელს გაიხსნა სუფსაში ბიბლიოთეკა-სამკითხველო, რომელიც მღვდელმა ბართლომე ჩხარტიშვილმა გახსნა. სამკითხველოსთვის მიწა სუფსელმა თავადებმა ძმებმა გურიელებმა დათმეს. მიწის ეს ნაკვეთი 200 მანეთად იყო შეფასებული (დაახ. 13 ათასი ლარი) და მის მიმართ მაღალი კომერციული ინტერესი არსებობდა, მაგრამ მესაკუთრეებმა ნაკვეთი მაინც არ მიჰყიდეს დაინტერესებულ პირებს და ბიბლიოთეკას შესწირეს.

ლიხაური

1912 წელს ლიხაურში გაიხსნა ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების ფილიალი, რომლის ხელმძღვანელი იყო ლიხაურის ტაძრის წინამძღვარი ნესტორ კონტრიძე. საზოგადოებამ გახსნა სამკითხველო, რომელსაც 404 ქართული და 302 რუსული წიგნი ჰქონდა, გამოწერილი ჰქონდა თითქმის ყველა ქართული და რუსული გაზეთი. სამკითხველო 790 ადამიანს ემსახურებოდა. 1918 წელს ოსმალების შემოსევის დროს განადგურდა ლიხაურის სამკითხველო. არ გადარჩა არცერთი წიგნი და ავეჯი. ამის გამო 1919 წლის 10 მაისს წერა-კითხვის გამავრცელებელმა საზოგადოებამ ლიხაურში 500 მანეთის წიგნები გაგზავნა. 1920 წელს ლიხაურში გაუქმდა საზოგადოების ფილიალი, სამკითხველოს ხარჯების გაღება მთლიანად თემმა იკისრა.